زنگین یول زنگین یول | چاغداش شعر و ادبیات سایتی
آذربایجانین یاللی، قایتاغی اویون‌لارینا داییر…
۱-نجی بولوم
عصریمیزده رقص، دونیا خالقلاری اینجه صنعتی‌نین آیریلماز بیر قولودور. هر خالقین اؤزونه مخصوص رقص‌لری وار. دؤروموزده، بو اینجه صنعت نوعو داهادا ایره‌لی‌لمیش و مختلف قول‌لارا آیریلمیشدیر. «رقص ریتمیک حرکت‌لرین ایفادهلییی و انسان بدنینین پلاستیک‌لییینه اساس‌لانان اینجه صنعت نؤعودور.» ساوئت انسیکلوپدیاسیندا، رقص حاققیندا وئریلن بو ایضاح مکمّل دئییل، اوستهلیک یانلیش‌دير؛ چونکی بشر تاریخینده اینجه صنعت اولمازدان اؤنجه، رقص‌لر موجود اولموشدور.
فیکریمیزجه، ایلک انسانلار خارقالعاده آکسیالار (ایش، عمل)، فوقالطبیعی قوّهلر قارشی‌سیندا اؤزلریندن رئاکسیا (عکس العمل) گؤستریب و معیّن حرکت‌لرله، اؤز دویغو، دوشونجه و قورخولارینی آشکار و ایفاده ائتمیشلر. رقص؛ کئییککیشینین (ايلك انسان)نین اَمک، گوندهلیک ایش‌لری، اوْوچولوق و طبیعته قارشی ایچیندن قوْپان حسّ و هیجانیندان دوغولموش دیل و دوشونجه طرزی‌دیر. ایستر خیر، ایسترسه شرّ قوّهلر قارشی‌سیندا سمبولیک و رمزی شكيلده اولان جاوابی‌دیر. باشقا سؤزله دئسک، دانیشیق عنصرلرینه (سس، جمله و…) دایانمایان بیر دیلدیر. ساده، لاکونیک و عین حالدان دولغون ايفاده طرزی‌دیر.
بو ساده دیلین ایچینده مرکّبلیک وار. فونئتیکا، لئکسیکا و گراماتیکا ائلئمئنت‌لریندن یارارلانمایان بو دیلین (رقصین) اساس تملی ایسه، ال حرکتی (گئنئتیک دیل)، میمیکا و پانتومیمدیر. رقصده آردیجیل و ریتمیک حرکت‌لر، ایزلهین انسانین ذهنینده معیّن بیر موْتیوی تصویر ائدهرک جانلاندیریر. ایلک انسان، ریتمیک حرکت‌لرده، دینی و سئحیرلی تأثیر اولدوغونا اینانیردی. مقدّس رقص‌لر انسان‌لیغین ان اَسکی بیر اینانجیدیر. ایلک انسانلار، رقصی، عمومیّت‌له ماسکالارلا ایفا ائدردیلر. ساواش، اؤلوم رقص‌لری هله ده بعضی خالقلاردا قالماقدادیر. قدیم تورکلرین شامان رقص‌لرینده انسانی اؤزوندن چیخاران (ترانس حالی) رقص‌لر وارایمیش. یونانلیلارین «Eleusis » آیینلرینده، دیونیسوس دینینده، اسلامیّتین مولویچیلیک آیینینده، انسانی اؤزوندن چیخاران و تانری‌یا چاتدیران رقص‌لر واردیر. رقصین یارانما تاریخی و هانسی بیر خالقین طرفیندن یارادیلدیغی علم عالمینه دوزگون بللی دئییلدیر. بلکه ده ایلکین رقصی، سورو حالیندا یاشایان انسان یاراتمیشدیر. بو ایسه پالئولیت (قاباداش) دؤروندن قاباقکی مین ایل‌لیک‌لره قاییدیر. آفریقا یئرلیلری، قیزیلدریلر، استرالیا یئرلیلری و قدیم تورک‌لر، رقصین ایلک یارادانلاری اولموشلار. آدی چکیلن خالقلارین یاشادیغی اراضیلرده، بشریّتین کؤرپه چاغلاریندان قالان پئتروگیْلیف‌لر، قایااوستو رسم‌لر بونا اَن دوزگون توتالقادیر. بو قدیم قایااوستو رسم‌لر هله ده قالماقدادیر؛ ۵۸۰۰۰ ایل میلاددان اؤنجه استرالیادا، ۴۵۰۰۰ ایل میلاددان قاباق آفریقادا (ساخاران)، ۱۶۰۰۰ ایل میلاددان قاباق باشقیردیستاندا (تامقالی)، اؤزبکیستاندا (سارجیسای)، فرانسهده (کومبارئل، مونتئسپان، لاسکو) اسپانیادا (آلتامیرو و کاستیلیو)دا یئرلشن ماغارا و قایا تصویرلری واردیر. آنجاق آذربایجان رقصی ایله باغلی اَن ایلک رسم‌لر ایسه قوْبوُستان قایااوستو رسم‌لری‌دیر. همین قایااوستو رسم‌لر میلاددان ۳۴۰۰۰ ایل قاباغا عاییددیر. آذربایجان رقص‌لری‌نین زنگین و چئشیدلی اولدوغو، بو خالقین اؤزونون و رقص‌لری‌نین قدیملیگینه توتارلی بیر وثیقهدیر. رقص حاققیندا دوشوندوکده، بئینیمیزده بیر نئچه سؤال یارانیر: ۱-رقص سؤزونون آنلامی نهدیر؟
۲- رقص‌لرین هانسی نوع داها قدیم دؤورده یارانیبلار؟
۳- رقص سؤزو هانسی خالقین لئکسئمیدیر؟رقص سؤزونون منشأینه دایر بیر چوخ عالیم‌لر نظر وئرمیشلر. ایستر عرب، ایستر فارس و یاخود تورک لکسیکولوژو، اتیمولوژلاری بو سؤزو اکثر حالدا عرب منشألی سؤز حساب ائتمیشلر. فارس لکسیکوگرافی، علیاکبر دهخدا اؤزوندن قاباقکی لغتشوناسلارا دایاناراق رقص سؤزونو عربجه حساب ائدیر. او یازیر: پویه دویدن (آختاراراق قاچماق)، جنبیدن (ترپنمک)، درخشیدن سراب (ایلغیمین پارلاماسی)، جوشیدن می (چاخیرین قایناماسی)، مست کردن (اسرک‌لنمک)، بازی کردن و سایر. دهخدا و باشقا دیلچی‌لر سهو ائدهرک رقص سؤزونو، عرب سؤزو کیمی قیده آلیرلار. بیزیم آختاریش و تدقیقاتیمیزا گؤره بو سؤز عربجه دئییل، بیز رقص سؤزونو لاتین منشألی لغت حساب ائدیریک. رقص سؤزو اصلینده «Reaksia//Reactio» سؤزلریندن آلینمیشدیر. همین سؤزون بیرینجی حصّه (Re): علیهینه و ضدّینه آنلامینی داشیییر آمما ایکینجی حصه (aksia) سؤزو ایسه ایش یا عمل دئمکدیر.
_____
